Najczęstsze choroby pomidorów – jak je rozpoznać i czym je zwalczać
Pomidory są jednymi z najpopularniejszych warzyw uprawnych na świecie, a ich zdrowie bezpośrednio wpływa na wielkość i jakość plonów. W naszym laboratorium mikrobiologicznym wykorzystujemy zarówno sprawdzone techniki klasyczne (hodowla na podłożu wzrostowym), jak i zaawansowane metody molekularne real‑time PCR, by już na wczesnym etapie wykryć grzyby i bakterie zagrażające Twoim uprawom.
11 Najczęściej występujących chorób pomidorów
Pythium spp. (zgorzel siewek, zgnilizna korzeni pomidora)
Choroba ta jest wywoływana przez organizmy grzybopodobne z rodzaju Pythium, m.in. P. debarianum, P. ultimum i P. aphanidermatum, które porażają rośliny we wszystkich fazach rozwojowych – w gruncie głównie młode, a w uprawach bezglebowych nawet dorosłe okazy. Infekcja zaczyna się od pojedynczych korzeni, a następnie obejmuje cały system korzeniowy, prowadząc do jego gnicia i rozpadania się. Objawy to zahamowany wzrost, więdnięcie i ostatecznie zamieranie roślin. Przy dużej wilgotności, na korzeniach może pojawić się widoczna biała grzybnia z zarodniami.
Kiedy szukać objawów?
Do infekcji może dojść zarówno na etapie rozsady (BBCH 10–19), jak i w dalszym okresie uprawy (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Pythium zimuje w podłożu jako grzybnia lub oospory. P. debarianum i P. ultimum infekują w chłodniejszych warunkach (15–20°C), natomiast P. aphanidermatum rozwija się powyżej 25°C. Wysoka wilgotność to raj dla tego patogena.
Środki ochrony i profilaktyka
Skuteczne są odkażanie podłoża (termiczne lub chemiczne), zdrowy i zaprawiony materiał siewny oraz czyste środowisko produkcji. Nie zapominaj też o zwalczaniu ziemiórek, które mogą roznosić zarodniki.
Fusarium oxysporum (fuzarioza, fuzaryjna zgorzel, fuzaryjne więdnięcie liści pomidora)
To choroba pomidora wywoływana przez grzyb Fusarium oxysporum. Atakuje korzenie, szyjkę korzeniową i podstawę łodygi, powodując zgniliznę i nekrotyczne plamy, które zapadają się pierścieniowo. Na porażonych tkankach może pojawić się różowy nalot grzybni. Na przekrojach widoczne są zbrązowiałe wiązki przewodzące. Choroba prowadzi do zahamowania wzrostu i zamierania roślin.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już podczas produkcji rozsady (BBCH 10–19) lub w dalszej wegetacji, nawet do początku zbiorów (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Chorobie sprzyja temperatura powyżej 10°C (optymalnie 18–20°C) oraz wysoka wilgotność podłoża. Szczególnie groźna jest w sterylnych podłożach bez konkurencyjnych mikroorganizmów i w uprawach w torfie. Infekcja następuje przez naturalne uszkodzenia korzeni i podstawy łodygi. Źródłem zakażenia są porażone nasiona lub rozsada. Patogen rozprzestrzenia się z wodą i powietrzem.
Środki ochrony i profilaktyka
Brak skutecznych środków chemicznych. Najlepsza ochrona to wybór odmian odpornych lub tolerancyjnych, szczepienie na odpornych podkładkach oraz zwalczanie ziemiórek, które są wektorami patogena. W celu zapobiegania infekcjom przez ten patogen, rekomenduje się środki mikrobiologiczne takie jak: Serenade ASO, Asperello Biocontrol lub T34 Biocontrol.
Verticilium albo-atrum, V. dahliae (werticilioza pomidora)
Chorobę wywołują grzyby glebowe Verticillium dahliae i Verticillium albo-atrum. Objawia się przejściowym więdnięciem wierzchołkowych liści podczas wzmożonej transpiracji. Końce dolnych liści żółkną lub przebarwiają się na pomarańczowo. Na liściach pojawiają się charakterystyczne brązowawe lub szarawe plamy w kształcie litery V, skierowane szeroką stroną do brzegu liścia. Liście mogą więdnąć jednostronnie na różnej wysokości rośliny. Wiązki przewodzące w łodydze są jasnobrązowe lub szarawe. Rośliny intensywnie tworzą korzenie przybyszowe. Więdnięcie następuje powoli. Rośliny często nie zamierają, ale tracą dolne liście, ich wzrost i plonowanie są osłabione.
Kiedy szukać objawów?
Objawy najczęściej widoczne przy niższych temperaturach podłoża, szczególnie podczas wzmożonej transpiracji.
Warunki sprzyjające
Patogen utrzymuje się w zakażonej glebie i resztkach roślinnych. Chorobie sprzyjają niskie temperatury gleby (poniżej 20°C), lekkie gleby o złej strukturze, słabe warunki świetlne, niedobór wapnia oraz kwaśne pH (<6). Obecność nicieni Pratylenchus nasila objawy.
Środki ochrony i profilaktyka
Uprawiać odmiany odporne pomidora. Należy stosować systematyczną dezynfekcję termiczną lub chemiczną gleby, która ogranicza, choć nie eliminuje całkowicie patogena, ponieważ przerasta głęboko w glebę. Zmianowanie ma ograniczone znaczenie ze względu na szerokie spektrum żywicieli patogena w uprawach pod osłonami. Brak rekomendowanych środków ochrony.
Rhizoctonia solani (zgnilizna korzeni i zgorzele podstawy łodyg)
To choroba pomidora wywoływana przez grzyb Rhizoctonia solani (stadium doskonałe Thanatephorus cucumeris). Atakuje szyjkę korzeniową tuż pod powierzchnią gleby, gdzie pojawiają się brunatne, lekko wklęsłe plamy o ostrych brzegach. Nad nimi wyrastają korzenie przybyszowe. Na młodych roślinach może dojść do zamierania, na starszych dolne liście żółkną i więdną. W wilgotnych warunkach porażone miejsca mogą gnić wskutek wtórnego zasiedlenia przez bakterie i szarą pleśń (Botrytis cinerea).
Kiedy szukać objawów?
Objawy najczęściej pojawiają się do 8 tygodni po pikowaniu młodych roślin pomidora, głównie w uprawach wiosennych.
Warunki sprzyjające
Chorobie sprzyja wysoka wilgotność gleby i duża zawartość substancji organicznej. Patogen rozwija się w szerokim zakresie temperatur od 10 do 35°C (inkubacja trwa 11–15 dni przy 10°C i tylko 3 dni przy 20°C). Grzybnia rozwija się głównie w wierzchniej warstwie gleby. Choroba nie występuje w uprawach hydroponicznych.
Środki ochrony i profilaktyka
Zaleca się dezynfekcję podłoża (parowanie, fumigacja, solarizacja) oraz stosowanie zmianowania – unikanie uprawy pomidorów po sobie przez co najmniej 3 lata. Należy zadbać o odpowiedni drenaż i ograniczyć zastoje wody, np. przez ściółkowanie. Należy utrzymywać higienę w uprawie – usuwać porażone rośliny, dezynfekować narzędzia – oraz regularnie prowadzić lustracje plantacji, szczególnie w okresie do 8 tygodni po pikowaniu. Z racji, że aktualnie nie ma zarejestrowanych środków ochrony, wskazane jest stosowanie biopreparatów zawierających grzyby i bakterie antagonistyczne, odpowiednio Trichoderma spp. i Bacillus subtilis, aplikowanych do gleby lub na rozsadę.
Sclerotinia sclerotiorum (zgnilizna twardzikowa)
To groźna choroba grzybowa o szerokim zakresie żywicieli. Atakuje głównie łodygi i owoce, powodując mokrą zgniliznę i osłabienie roślin. Na porażonych tkankach pojawiają się wodniste, nekrotyczne plamy, które pokrywają się białym, watowatym nalotem grzybni. W nim formują się liczne czarne, twarde sklerocja – struktury przetrwalnikowe. Porażone łodygi często pękają lub łamią się, co prowadzi do obumierania całych pędów.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już na rozsadowych roślinach (BBCH 10–19), ale częściej choroba rozwija się podczas wzrostu pędów, kwitnienia i formowania owoców aż do ich dojrzewania (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Patogen najlepiej rozwija się w temperaturze 15–20°C, ale może działać w zakresie 5–30°C. Kluczowa jest wysoka wilgotność powietrza i gleby. Do infekcji dochodzi głównie przez uszkodzenia roślin, ale również przez zdrową skórkę. Choroba rozprzestrzenia się przez zarodniki i sklerocja przenoszone w glebie, wodzie, powietrzu i na narzędziach.
Środki ochrony i profilaktyka
Profilaktyka obejmuje stosowanie zarejestrowanych środków biologicznych i chemicznych, odkażanie podłoża, głęboką orkę ograniczającą rozwój apotecjów, oraz utrzymanie niskiej wilgotności przez częste wietrzenie. Porażone rośliny należy usuwać ostrożnie, aby nie rozsiewać patogena. Regularne lustracje pomogą szybko wykryć pierwsze symptomy i podjąć właściwe działania. Środki ochrony: Botrefin, Sorvin, Pleśń Stop czy Fludiocyp (Pro) 62,5 WG.
Phytophthora infestans (zaraza ziemniaka na pomidorze, zgnilizna pierścieniowa pomidora, fytoftoroza)
To jedna z najgroźniejszych chorób pomidora, powodowana przez organizm grzybopodobny. Może prowadzić do szybkiego zamierania całych roślin i poważnych strat w plonie. W początkowych staniach infekcji pojawia się charakterystyczna plamistość liści, tj. ciemnozielone, wodniste plamy, które szybko brunatnieją i się rozprzestrzeniają. Łodygi pokrywają się ostrymi, brunatnymi nekrozami. Pojawiają się plamy na owocach pomidora – szarozielone przechodzące w głęboką zgniliznę. W wilgotnych warunkach na granicy zdrowych i porażonych tkanek rozwija się biały nalot z zarodnikami. Zaraza postępuje błyskawicznie – już po 3 dniach od infekcji możliwe jest zarodnikowanie.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już w fazie rozsady (BBCH 10–19), ale częściej obserwuje się je w pełni wegetacji – od rozwoju pędów i kwitnienia aż po dojrzewanie owoców (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Rozwojowi choroby sprzyjają chłodne noce, wysoka wilgotność i długie zwilżenie liści. Zarodniki mogą kiełkować już przy 18°C, a optymalne warunki do infekcji to 21°C i duża wilgotność. Patogen rozprzestrzenia się z wodą i wiatrem, zimując w resztkach roślinnych.
Środki ochrony i profilaktyka
Najważniejsze są szybkie lustracje (min. 2 razy w tygodniu). Nie należy uprawiać pomidorów w bliskim sąsiedztwie z ziemniakiem. Prowadzić uprawy w przewiewnych i suchych warunkach. W razie zagrożenia wykonuje się 2–3 opryski fungicydowe co 7–10 dni, a w przypadku silnego porażenia nawet co 3–4 dni. Pomocne są także odmiany bardziej tolerancyjne na chorobę. Przykładowe środki ochrony: Previcur Energy 840 SL, Paramon 840 SL, Revus 250 SC czy Menno Florades 90 SL.
Botrytis cinerea (szara pleśń)
Jeden z najczęstszych patogenów pomidora. Wywoływany jest przez grzyb Botrytis cinerea. Atakuje liście, łodygi, kwiaty i owoce, powodując nekrotyczne plamy i gnicie. Na porażonych tkankach szybko pojawia się charakterystyczny, szary, puszysty nalot z ciemnymi zarodnikami. Wywołuje wodniste, gnilne plamy na owocach choroba , które szybko pokrywają się szarobrunatnym nalotem. W niektórych przypadkach występuje także tzw. widmowa plamistość, czyli drobne, pierścieniowe plamy na niedojrzałych owocach.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już podczas produkcji rozsady (BBCH 10–19), a także w trakcie całej wegetacji, od rozwoju pędów bocznych aż po dojrzewanie owoców (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Patogen rozwija się w szerokim zakresie temperatur od 0°C do 30°C, z optimum około 15°C. Chorobie sprzyja wysoka wilgotność powietrza (powyżej 95%) i słabe wietrzenie szklarni czy tuneli. Grzyb zimuje w postaci grzybni, zarodników i sklerocjów na resztkach roślin, podłożu oraz elementach konstrukcyjnych upraw.
Środki ochrony i profilaktyka
Regularnie kontrolować plantację (min. 2 razy w tygodniu). Przy zagrożeniu lub pojawieniu się pierwszych objawów wykonać 2–4 opryski fungicydami co 7 dni. Należy dbać o mikroklimat – obniżyć wilgotność powietrza w szklarni. Usuwać najstarsze liście i obrywać ogonki liściowe przy łodydze, aby ograniczyć rozwój patogena. Rekomendowane środki ochrony roślin: Previcur Energy 840 SL, Proplant 722 SL, Basamid.
Alternaria solani (alternarioza pomidora)
To choroba pomidora wywoływana przez grzyb Alternaria solani. Objawia się brązowo-brunatnymi plamami na liściach, które charakteryzuje koncentryczne strefowanie. Plamy najpierw pojawiają się na dolnych liściach, potem obejmują coraz wyższe partie rośliny. Liście żółkną, zwijają się i zamierają. Wraz z rozwojem choroby pojawiają się nekrotyczne, brunatne plamy na ogonkach liściowych i pędach pomidorów. Na owocach, szczególnie wokół szypułki, powstają rozległe plamy z ciemnym nalotem zarodników grzyba.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już podczas produkcji rozsady (BBCH 10–19), ale najczęściej rozwijają się w dalszej wegetacji od rozwoju pędów bocznych aż po dojrzewanie owoców (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Chorobie sprzyja temperatura około 25°C i wysoka wilgotność powietrza. Zarodniki kiełkują w szerokim zakresie od 10°C do 32°C. Cykl rozwojowy jest krótki — od infekcji do powstania nowych zarodników mija 5–7 dni. Patogen zimuje w glebie i na resztkach roślinnych do 2–3 lat. Rozprzestrzenia się przez wiatr, krople wody i zainfekowane nasiona.
Środki ochrony i profilaktyka
W razie podejrzeń infekcji należy wykonać do 3 oprysków fungicydami co 7–10 dni. Po zakończeniu uprawy przeprowadzić dezynfekcję pomieszczeń i gleby. Zaleca się przestrzegać prawidłowego zmianowania oraz dbania o zdrowie rozsady. Proponowane środki roślin, m.in.: Agristar 250 SC, Demeter 250 SC, Dagonis.
Euoidium lycopersici (mączniak prawdziwy pomidora)
Choroba wywoływana przez grzyba Euoidium lycopersici z rodziny Erysiphaceae, coraz częściej występująca w uprawach pod osłonami. Pierwszymi objawy choroby są drobne, okrągłe plamy na górnej stronie liści, które szybko się powiększają i pokrywają charakterystycznym białym, mączystym nalotem. Z czasem liście żółkną, więdną i zasychają. Nalot może też występować na ogonkach, łodygach i działkach kielicha, a choroba błyskawicznie wspina się z dolnych partii roślin ku górze.
Kiedy szukać objawów?
Zagrożenie może pojawić się już na etapie rozsady (BBCH 10–19) i utrzymywać się przez cały okres wegetacji aż do zbioru (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Grzyb rozprzestrzenia się przez zarodniki niesione powietrzem. Najlepiej czuje się przy wilgotności powyżej 70% i temperaturze 20–28°C. Cykl rozwojowy trwa zaledwie 4–5 dni – to oznacza, że z jednego miejsca infekcji szybko robi się cała plantacja.
Środki ochrony roślin
Po zauważeniu symptomów choroby należy wykonać 1 do 4 zabiegów fungicydowych co 7–12 dni. Sugerowane środki ochrony roślin: Scorpion 325 SC, AzoGuard, Demeter 250SC czy Ortiva Top 325 SC.
Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis (rak bakteryjny pomidora)
Bakteria ta wywołuje groźną chorobę naczyniową, która prowadzi do więdnięcia i zamierania całych roślin. W Polsce najczęściej występuje w uprawach szklarniowych. Pierwsze symptomy infekcji to jednostronne więdnięcie liści, ich zwijanie i zasychanie. Na liściach pojawiają się żółtobrunatne nekrozy, a owoce mogą wykazywać marmurkowate przebarwienia i zmiany w miąższu. W łodygach widoczne są zbrunatniałe wiązki przewodzące, kora łatwo oddziela się od rdzenia.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą pojawić się już na etapie rozsady (BBCH 10–19), ale choroba rozwija się także w trakcie dalszej wegetacji (BBCH 21–89).
Warunki sprzyjające
Bakteria rozwija się najlepiej w temperaturze 25–28°C i wysokiej wilgotności. Źródłem zakażenia mogą być nasiona, resztki roślinne, podłoże oraz nieodkażone wyposażenie.
Środki ochrony roślin i profilaktyka
Brakuje zarejestrowanych środków ochrony. Najważniejsze są działania zapobiegawcze: zdrowy materiał siewny, dezynfekcja narzędzi i szklarni, unikanie ranienia roślin. Porażone egzemplarze należy natychmiast usuwać i palić. W przypadku silnego porażenia zaleca się przerwę w uprawie pomidora przez co najmniej 2 lata.
Pseudomonas syringae pv. tomato (bakteryjna cętkowatość pomidora)
To bakteryjna choroba pomidora wywoływana przez Pseudomonas syringae pv. tomato. Na liściach i łodygach pojawiają się drobne nekrotyczne plamki otoczone żółtą obwódką, które mogą się zlewać i powodować zamieranie liści.
Na zielonych owocach występują liczne, 0,5–1,5 mm wypukłe, ciemnobrązowe plamki, często otoczone żółtawą otoczką, a na dojrzałych – bardzo drobne, ciemne punkty.
Kiedy szukać objawów?
Objawy mogą wystąpić już na rozsadzie (po 5–6 dniach od infekcji) i utrzymywać się przez cały okres wegetacji, aż do zbiorów (BBCH 10–89).
Warunki sprzyjające
Choroba rozwija się w chłodnych i wilgotnych warunkach (temperatura 21–24°C, wysoka wilgotność powietrza, obecność rosy czy opadów). Najczęściej bakteria wnika przez aparaty szparkowe lub rany na liściach i owocach. Przenoszona jest przez zakażone nasiona, roślinne resztki, wodę (deszcz, rosa, nawadnianie), wiatr, prace pielęgnacyjne i narzędzia.
Środki ochrony i profilaktyka
Brakuje zarejestrowanych środków. Ochrona opiera się na profilaktyce: stosowaniu czystych nasion i rozsady, dezynfekcji narzędzi i podłoża, unikaniu chłodnego i wilgotnego początku sezonu, zapobieganiu zwilżaniu liści (zalecane nawadnianie dolne), zmianowaniu i niszczeniu resztek roślinnych . W uprawach pod osłonami stosuje się profilaktyczne opryski miedzią (np. Miedzian Extra 350 SC) już na rozsadzie, a także biologiczne preparaty (np. Serenade).
Rekomendowane środki ochrony roślin
Wszystkie z zaproponowanych środków ochrony roślin pochodzą z Programu Ochrony Pomidora Szklarniowego lub Gruntowego, którego autorem jest Instytut Ochrony Roślin InHORT w Skierniewicach. Dokument można znaleźć pod skróconym linkiem: https://tiny.pl/d8g96hqz
Podsumowanie
Patogeny odglebowe to cisi, ale bardzo skuteczni wrogowie upraw pomidora. Wiele z nich, takich jak Fusarium, Verticillium, Rhizoctonia solani czy Sclerotinia sclerotiorum, może przez długi czas pozostawać niewidoczne w glebie, a pierwsze objawy pojawiają się dopiero wtedy, gdy roślina jest już poważnie osłabiona. Ich aktywność zależy od warunków środowiskowych – temperatury, wilgotności, struktury gleby – a także od kondycji i odporności roślin.
Kluczem do skutecznej ochrony nie są jedynie interwencje chemiczne, ale przede wszystkim działania profilaktyczne: stosowanie zdrowej rozsady, odkażanie podłoża, dbałość o mikroklimat, odpowiednie zmianowanie oraz wprowadzanie biopreparatów zawierających pożyteczne mikroorganizmy. Regularna lustracja plantacji i szybka reakcja na pierwsze objawy chorobowe mogą znacząco ograniczyć straty i uchronić uprawę przed poważnym załamaniem plonu. Jeśli nie wiesz, z jaką chorobą masz do czynienia, zleć badanie profesjonalnemu laboratorium.
Pamiętajmy – zdrowa gleba to fundament zdrowych roślin.
