Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych

Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych jest powszechną chorobą grzybową powodującą ogromne straty w sadach jabłoniowych i gruszowych. Choroba atakuje głównie owoce, ale również kwiaty, krótkopędy i młode pędy. Może występować w sadach towarowych, przydomowych i w przechowalniach owoców.
Zakażone owoce gniją, stają się niezdatne do spożycia i tracą wartość handlową. Szczególnie niebezpieczna jest dla sadowników uprawiających odmiany podatne oraz w latach o ciepłej i wilgotnej pogodzie. Brunatna zgnilizna odpowiada za znaczne obniżenie jakości i ilości plonu – przy silnym nasileniu choroby może zniszczyć nawet znaczną część zbiorów.

Sprawcą choroby jest grzyb Monilinia fructigena. Jest to grzyb pasożytniczy, który rozwija się na żywych owocach, pędach i kwiatach, a także może przetrwać na obumarłych organach roślin. Patogen znany jest z tego, że powoduje gnicie owoców, które przybierają postać brunatnych mumii.

Biologia
Grzyb zimuje na mumiach owocowych pozostających na drzewach oraz na owocach leżących na ziemi. Wiosną wytwarzane są na nich sporodochia – struktury, w których powstają ogromne ilości zarodników konidialnych. Podczas lata grzyb rozwija się intensywnie na dojrzewających owocach, powodując ich brunatnienie i gnicie. Oprócz konidiów patogen może tworzyć także owocniki doskonałe (apotecja), w których powstają zarodniki workowe.

Źródło infekcji
Podstawowym źródłem infekcji są mumie owocowe – zasuszone, brunatno-czarne owoce, które pozostają na drzewach lub spadają na ziemię i stanowią rezerwuar zarodników w następnym sezonie. Ważnym źródłem mogą być również porażone krótkopędy, na których grzyb zimuje w postaci grzybni.

Rozprzestrzenianie
Zarodniki konidialne powstające na sporodochiach łatwo przenoszone są przez wiatr, krople deszczu i owady. Infekcje rozpoczynają się najczęściej w miejscach uszkodzeń skórki owoców – po gradzie, zranieniach mechanicznych lub działalności owadów. Choroba może się rozprzestrzeniać szybko, zwłaszcza w okresach ciepłej i wilgotnej pogody, a jej skutki widać nie tylko w sadzie, lecz także w przechowalniach owoców, gdzie porażone jabłka i gruszki gniją w czasie przechowywania.

Optymalna temperatura do infekcji to 20-25°C.

Wysoka wilgotność powietrza jest kluczowym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi choroby. Długotrwałe okresy deszczowej pogody powodują szybkie szerzenie się patogenu.

Termin występowania – choroba rozwija się od wiosny (porażenie kwiatów i młodych zawiązków) aż do zbiorów i przechowywania owoców. Największe szkody powstają w drugiej połowie lata i jesienią.
Tempo rozwoju – w sprzyjających warunkach objawy na owocach pojawiają się w ciągu kilku dni. Choroba szerzy się szybko, często obejmując całe drzewo lub sad.
Przetrwanie – patogen może przetrwać w zmumifikowanych owocach nawet przez kilka lat, stanowiąc stałe źródło infekcji w kolejnym sezonie.

Na owocach
Pojawiają się brunatne, szybko powiększające się plamy gnilne. Na ich powierzchni widoczne są koncentrycznie ułożone, beżowo-szare brodawki – miejsca tworzenia zarodników konidialnych. Owoce marszczą się, kurczą i opadają lub pozostają na drzewie w postaci twardych, brunatno-czarnych mumii.
Na krótkopędach
Widoczne są nekrotyczne, brunatne plamy, które prowadzą do zamierania krótkopędów.
Na kwiatach i zawiązkach
Porażone kwiaty brunatnieją, zamierają i mogą być pokryte zarodnikami grzyba.
Zawiązki owoców łatwo ulegają gniciu, co powoduje straty już na wczesnym etapie wzrostu.
Podczas przechowywania
Porażone jabłka i gruszki gniją także w przechowalniach i chłodniach, stając się źródłem wtórnych infekcji.

Skuteczna ochrona przed brunatną zgnilizną wymaga połączenia działań agrotechnicznych i chemicznych.

• Metody agrotechniczne
  Usuwanie i niszczenie wszystkich mumii owoców (na drzewach i pod nimi).
  Wycinanie i niszczenie porażonych krótkopędów.
  Prowadzenie sadu w sposób umożliwiający dobrą cyrkulację powietrza (przycinanie, przerzedzanie korony).
  Uprawa odmian mniej podatnych na chorobę.
  Zwalczanie szkodników i unikanie uszkodzeń mechanicznych owoców (np. przez grad), które ułatwiają wnikanie patogenu.
• Metody chemiczne
  Ochrona chemiczna stosowana przeciwko parchowi jabłoni w pierwszej połowie lata działa również przeciw brunatnej zgniliźnie.
  W drugiej części sezonu, szczególnie na odmianach podatnych i przy wysokim zagrożeniu chorobą, konieczne jest wykonanie dodatkowych 2-3 zabiegów fungicydowych (rozpoczynając od okresu czerwcowego opadania zawiązków).
  Wykorzystuje się fungicydy kontaktowe i układowe o działaniu zapobiegawczym i interwencyjnym.

1. Chemiczne środki ochrony roślin

To zarejestrowane produkty do ochrony roślin, charakteryzujące się okresem karencji oraz możliwością pozostawiania pozostałości substancji aktywnych. Najczęściej są to fungicydy, głównie skuteczne wobec patogenów grzybowych. Zasadniczo nie działają na bakterie i wirusy.

Podział ze względu na sposób działania:

• Środki kontaktowe (powierzchniowe) – pokrywają powierzchnię roślin, nie wnikając do wnętrza. Działają tylko tam, gdzie zostały naniesione, przez co są narażone na spłukiwanie i degradację. Ich skuteczność zwiększa się poprzez stosowanie adiuwantów.
• Środki wgłębne (translaminarne) – częściowo wnikają w tkanki rośliny, zwykle przez aparaty szparkowe, lecz działają tylko w miejscu aplikacji.
• Środki systemiczne – przenikają do wnętrza rośliny i są transportowane wraz z sokami, co pozwala na ochronę także części, które nie były bezpośrednio opryskane. Mogą być stosowane dolistnie lub przez system korzeniowy (z fertygacją). Często mają wydłużony okres karencji.

2. Biopestycydy (biologiczne środki ochrony roślin)
To preparaty często dopuszczone do produkcji ekologicznej, zwykle o bardzo krótkim lub zerowym okresie karencji i bez pozostałości, zawierają:
– mikroorganizmy (szczepy bakterii, grzybów, drożdży),
– ekstrakty roślinne,
– naturalne olejki,
– związki mineralne (jak wodorowęglan potasu).

Ze względu na sposób działania w grupie biopestycydów wyróżniono preparaty:
– kontaktowe – mikroorganizmy tworzą barierę mikrobiologiczną, konkurują z patogenami (tzw. efekt „zajętego krzesła”) lub wytwarzają metabolity zwalczające patogeny. Ich działanie jest zależne od czynników zewnętrznych (UV, deszcz).
– wgłębne (translaminarne) – dotyczy nielicznych naturalnych preparatów, które przenikają płytko w tkanki.
– systemiczne – bardzo rzadkie wśród biopestycydów, mogą występować tylko przy określonych formulacjach, głównie dostarczanych przez system korzeniowy.

3. Biostymulatory
Choć biostymulatory nie są środkami ochrony roślin, mogą pośrednio ograniczać rozwój chorób, wzmacniając odporność roślin na stresy biotyczne (patogeny) i abiotyczne (warunki środowiskowe).

Wśród biostymulatorów wyróżniono dwa rodzaje:

• Mikrobiologiczne – działają kontaktowo, poprzez zasiedlanie powierzchni roślin i konkurencję z patogenami.
• Niemikrobiologiczne – mogą działać kontaktowo, wgłębnie i systemicznie (najczęściej przy aplikacji przez system korzeniowy, np. fertygację). Do tej grupy należy zaliczyć Agro ECA Protect.

4. Nawozy o działaniu wspierającym zdrowotność
Niektóre nawozy wykazują działanie ograniczające choroby, choć formalnie nie są ŚOR. Przykładem są:

• nawozy miedziowe i srebrne (działanie kontaktowe i odkażające),
• wodorowęglan potasu, sodu (działanie powierzchniowe, zmieniające pH na niekorzystne dla patogenów).

Działają: kontaktowo, czasem wgłębne, systemiczne głównie przy aplikacji do gleby.

5. Preparaty mikrobiologiczne zarejestrowane jako nawozy
Podobnie jak biopestycydy mikrobiologiczne, działają wyłącznie kontaktowo, kolonizując powierzchnie roślin i tworząc barierę biologiczną przeciw patogenom (tzw. efekt „zajętego krzesła” lub wytwarzają metabolity/enzymy).

Skuteczna ochrona roślin przed chorobami opiera się na dostosowaniu strategii działania do fazy rozwoju patogena. Wyróżniamy trzy główne metody stosowania preparatów ograniczających i zwalczających choroby.

1. Metoda zapobiegawcza (profilaktyczna)
Polega na cyklicznym stosowaniu preparatów ochronnych jeszcze przed kontaktem patogena z rośliną oraz przed rozpoczęciem infekcji.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin (ŚOR) – głównie fungicydy zapobiegawcze, które inaktywują inokulum patogena, uniemożliwiając kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślinnych. Skuteczność zależy od odporności substancji aktywnej na zmywanie oraz zdolności przemieszczania się do nowych przyrostów rośliny.
• Preparaty mikrobiologiczne (biopestycydy, biostymulatory mikrobiologiczne, nawozy mikrobiologiczne) – działają przez zasiedlanie powierzchni rośliny lub strefy korzeniowej, tworząc barierę mikrobiologiczną oraz wytwarzając metabolity i enzymy hamujące rozwój patogenów.
• Nawozy nieorganiczne o działaniu wspierającym zdrowotność – jak nawozy miedziowe lub potasowe, wykazujące działanie ograniczające rozwój patogenów poprzez bezpośredni kontakt i zmianę warunków środowiskowych na niekorzystne dla rozwoju chorób.

2. Metoda interwencyjna
Polega na zastosowaniu preparatów bezpośrednio po rozpoczęciu infekcji, ale przed pojawieniem się widocznych objawów chorobowych. Staje się coraz powszechniejsza dzięki precyzyjnym systemom monitoringu infekcji, takich jak Farm Smart, który umożliwia wykonanie zabiegu we właściwym momencie, zanim pojawią się objawy chorobowe na roślinie.
Korzyści wynikające ze stosowania ochrony na podstawie systemu Farm Smart:
– redukcja liczby zabiegów nawet o 30% w porównaniu do metody profilaktycznej.
– najwyższa skuteczność preparatów o działaniu kontaktowym wobec młodych stadiów rozwojowych patogenów.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy kontaktowe o działaniu grzybobójczym lub bakteriobójczym, skuteczne w początkowej fazie infekcji.
• Biopestycydy – np. preparaty zawierające substancje wysuszające lub hamujące rozwój strzępek grzybni.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające składniki aktywne o właściwościach ograniczających rozwój patogenów jak krzem, potas, miedź.

Uwaga: Skuteczność interwencyjna ogranicza się do okresu 48–96 godzin od infekcji. Po tym czasie patogeny przenikają do wnętrza rośliny, gdzie środki kontaktowe tracą efektywność.

3. Metoda wyniszczająca (działanie antysporulacyjne)
Stosowana po wystąpieniu widocznych objawów choroby. Celem jest zahamowanie dalszego rozwoju patogena oraz ograniczenie jego rozprzestrzeniania.
Warunek skuteczności – preparaty muszą mieć działanie wgłębne lub systemiczne, aby dotrzeć do patogena rozwijającego się wewnątrz tkanek roślinnych.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy systemiczne lub wgłębne (translaminarne), działające wewnątrz rośliny, w miejscach uszkodzeń i infekcji.
• Biopestycydy – nieliczne preparaty o udokumentowanym działaniu wgłębnym.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające substancje aktywne o działaniu ograniczającym rozwój chorób, które mogą przenikać do wnętrza rośliny poprzez system korzeniowy lub tkanki.