Mączniak jabłoni

Mączniak jabłoni jest jedną z najgroźniejszych chorób grzybowych jabłoni, znaną i opisywaną w większości krajów, w których prowadzi się uprawy sadownicze. Choroba występuje regularnie w Europie, Ameryce Północnej i Azji, a jej znaczenie gospodarcze jest bardzo duże, ponieważ nie tylko obniża plon owoców, ale także wpływa negatywnie na ich jakość i wygląd handlowy.
Atakuje przede wszystkim jabłonie, ale może porażać również niektóre inne gatunki z rodziny różowatych (Rosaceae). Najsilniej zagraża młodym sadom i intensywnym uprawom, gdzie sprzyjające warunki mogą prowadzić do szybkiego rozprzestrzenienia się patogenu i wystąpienia epidemii.

Sprawcą choroby jest grzyb Podosphaera leucotricha (Erysiphaceae). Jest to grzyb obligatoryjnie pasożytniczy, rozwijający się wyłącznie na żywych tkankach roślinnych. Tworzy biały, mączysty nalot złożony z grzybni oraz licznych trzonków konidialnych.

Biologia
Grzybnia zimuje w pąkach jabłoni porażonych w poprzednim sezonie wegetacyjnym. Wiosną, podczas pękania pąków, grzybnia przerasta na młode liście i pędy, rozpoczynając nowy cykl rozwojowy. Na powierzchni liści i pędów wytwarzane są zarodniki konidialne, które odpowiadają za infekcje wtórne. W dalszym stadium grzyb wytwarza owocniki płciowe (klejstotecja), które dojrzewają latem i jesienią.

Źródło infekcji
Pierwotnym źródłem infekcji są zainfekowane pąki jabłoni, które zimują wraz z grzybnią. Infekcje wtórne powodowane są przez zarodniki konidialne unoszone z wiatrem na kolejne młode liście i pędy. Patogen nie potrzebuje kropli wody do kiełkowania, co wyróżnia go na tle innych grzybów roślinnych.

Rozprzestrzenianie
Zarodniki konidialne łatwo przenoszą się z wiatrem i mogą w krótkim czasie doprowadzić do porażenia wielu drzew w sadzie. Cykl infekcji wtórnych powtarza się wielokrotnie w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego, co powoduje narastanie presji chorobowej. Sprzyjają mu ciepła i sucha pogoda, co czyni ochronę roślin wyjątkowo trudną.

Temperatura – najlepsze warunki dla infekcji to 10-28°C, szczególnie sprzyja jej temperatura 20-27°C.
Wilgotność powietrza – rozwój patogenu nie wymaga zwilżenia liści, co czyni go wyjątkowo groźnym, ponieważ infekcje mogą zachodzić również podczas suchej pogody.
Termin występowania – infekcje pierwotne występują wiosną, tuż po pękaniu pąków. Infekcje wtórne mogą pojawiać się przez cały okres wegetacyjny.
Tempo rozwoju – w ciepłe i suche lata patogen rozwija się bardzo intensywnie, prowadząc do masowego występowania choroby. Natomiast silne mrozy zimą, poniżej -25°C, ograniczają rozwój patogenu, niszcząc zainfekowane pąki.

Liście
Na młodych liściach pojawia się biały, mączysty nalot. Liście są zniekształcone, mniejsze, kruche i często zamierają. Silnie porażone organy zahamowane są we wzroście.
Pędy
Wierzchołki pędów pokrywają się nalotem, przestają rosnąć, a w ciężkich przypadkach zasychają.
Kwiaty
Pąki kwiatowe silnie porażone zamierają przed rozwinięciem. Jeśli kwiaty rozwiną się, są zniekształcone, a pręciki i słupki często stają się sterylne, co uniemożliwia zapylenie i prowadzi do obumierania kwiatów.
Owoce
Na owocach nie występuje biały nalot, ale skórka porażonych jabłek ulega charakterystycznemu skorkowaceniu. Powstają nieregularne, brązowawe plamy i „siateczkowaty” rysunek

Stadium doskonałe: w drugiej połowie lata nalot ciemnieje i pojawiają się czarne kuliste owocniki – klejstotecja zawierające zarodniki płciowe.
Objawy mogą być zauważalne od wczesnej wiosny (pękanie pąków), przez okres kwitnienia, aż do lata i dojrzewania owoców.

Skuteczne ograniczanie mączniaka jabłoni wymaga połączenia działań agrotechnicznych i chemicznych.

• Zabiegi agrotechniczne
  Wycinanie i niszczenie porażonych pędów jak najwcześniej, najlepiej jeszcze przed kwitnieniem.
  Stosowanie właściwego nawożenia, które wzmacnia drzewa i ogranicza nadmierny wzrost pędów sprzyjający chorobie.
  Sadzenie odmian mniej podatnych na mączniaka.
• Ochrona chemiczna
  Opryskiwanie należy rozpocząć w fazie różowego pąka, stosując fungicydy siarkowe lub preparaty z grupy IBE (np. pirymidynowe, triazolowe).
  Kolejne zabiegi prowadzi się w czasie kwitnienia i po nim, aż do końca czerwca.
  Fungicydów siarkowych nie stosować podczas silnego nasłonecznienia i wysokich temperatur powyżej 20°C, aby uniknąć uszkodzeń liści i owoców.
  Opryski najlepiej wykonywać w dni pochmurne lub w nocy.

1. Chemiczne środki ochrony roślin

To zarejestrowane produkty do ochrony roślin, charakteryzujące się okresem karencji oraz możliwością pozostawiania pozostałości substancji aktywnych. Najczęściej są to fungicydy, głównie skuteczne wobec patogenów grzybowych. Zasadniczo nie działają na bakterie i wirusy.

Podział ze względu na sposób działania:

• Środki kontaktowe (powierzchniowe) – pokrywają powierzchnię roślin, nie wnikając do wnętrza. Działają tylko tam, gdzie zostały naniesione, przez co są narażone na spłukiwanie i degradację. Ich skuteczność zwiększa się poprzez stosowanie adiuwantów.
• Środki wgłębne (translaminarne) – częściowo wnikają w tkanki rośliny, zwykle przez aparaty szparkowe, lecz działają tylko w miejscu aplikacji.
• Środki systemiczne – przenikają do wnętrza rośliny i są transportowane wraz z sokami, co pozwala na ochronę także części, które nie były bezpośrednio opryskane. Mogą być stosowane dolistnie lub przez system korzeniowy (z fertygacją). Często mają wydłużony okres karencji.

2. Biopestycydy (biologiczne środki ochrony roślin)
To preparaty często dopuszczone do produkcji ekologicznej, zwykle o bardzo krótkim lub zerowym okresie karencji i bez pozostałości, zawierają:
– mikroorganizmy (szczepy bakterii, grzybów, drożdży),
– ekstrakty roślinne,
– naturalne olejki,
– związki mineralne (jak wodorowęglan potasu).

Ze względu na sposób działania w grupie biopestycydów wyróżniono preparaty:
– kontaktowe – mikroorganizmy tworzą barierę mikrobiologiczną, konkurują z patogenami (tzw. efekt „zajętego krzesła”) lub wytwarzają metabolity zwalczające patogeny. Ich działanie jest zależne od czynników zewnętrznych (UV, deszcz).
– wgłębne (translaminarne) – dotyczy nielicznych naturalnych preparatów, które przenikają płytko w tkanki.
– systemiczne – bardzo rzadkie wśród biopestycydów, mogą występować tylko przy określonych formulacjach, głównie dostarczanych przez system korzeniowy.

3. Biostymulatory
Choć biostymulatory nie są środkami ochrony roślin, mogą pośrednio ograniczać rozwój chorób, wzmacniając odporność roślin na stresy biotyczne (patogeny) i abiotyczne (warunki środowiskowe).

Wśród biostymulatorów wyróżniono dwa rodzaje:

• Mikrobiologiczne – działają kontaktowo, poprzez zasiedlanie powierzchni roślin i konkurencję z patogenami.
• Niemikrobiologiczne – mogą działać kontaktowo, wgłębnie i systemicznie (najczęściej przy aplikacji przez system korzeniowy, np. fertygację). Do tej grupy należy zaliczyć Agro ECA Protect.

4. Nawozy o działaniu wspierającym zdrowotność
Niektóre nawozy wykazują działanie ograniczające choroby, choć formalnie nie są ŚOR. Przykładem są:

• nawozy miedziowe i srebrne (działanie kontaktowe i odkażające),
• wodorowęglan potasu, sodu (działanie powierzchniowe, zmieniające pH na niekorzystne dla patogenów).

Działają: kontaktowo, czasem wgłębne, systemiczne głównie przy aplikacji do gleby.

5. Preparaty mikrobiologiczne zarejestrowane jako nawozy
Podobnie jak biopestycydy mikrobiologiczne, działają wyłącznie kontaktowo, kolonizując powierzchnie roślin i tworząc barierę biologiczną przeciw patogenom (tzw. efekt „zajętego krzesła” lub wytwarzają metabolity/enzymy).

Skuteczna ochrona roślin przed chorobami opiera się na dostosowaniu strategii działania do fazy rozwoju patogena. Wyróżniamy trzy główne metody stosowania preparatów ograniczających i zwalczających choroby.

1. Metoda zapobiegawcza (profilaktyczna)
Polega na cyklicznym stosowaniu preparatów ochronnych jeszcze przed kontaktem patogena z rośliną oraz przed rozpoczęciem infekcji.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin (ŚOR) – głównie fungicydy zapobiegawcze, które inaktywują inokulum patogena, uniemożliwiając kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślinnych. Skuteczność zależy od odporności substancji aktywnej na zmywanie oraz zdolności przemieszczania się do nowych przyrostów rośliny.
• Preparaty mikrobiologiczne (biopestycydy, biostymulatory mikrobiologiczne, nawozy mikrobiologiczne) – działają przez zasiedlanie powierzchni rośliny lub strefy korzeniowej, tworząc barierę mikrobiologiczną oraz wytwarzając metabolity i enzymy hamujące rozwój patogenów.
• Nawozy nieorganiczne o działaniu wspierającym zdrowotność – jak nawozy miedziowe lub potasowe, wykazujące działanie ograniczające rozwój patogenów poprzez bezpośredni kontakt i zmianę warunków środowiskowych na niekorzystne dla rozwoju chorób.

2. Metoda interwencyjna
Polega na zastosowaniu preparatów bezpośrednio po rozpoczęciu infekcji, ale przed pojawieniem się widocznych objawów chorobowych. Staje się coraz powszechniejsza dzięki precyzyjnym systemom monitoringu infekcji, takich jak Farm Smart, który umożliwia wykonanie zabiegu we właściwym momencie, zanim pojawią się objawy chorobowe na roślinie.
Korzyści wynikające ze stosowania ochrony na podstawie systemu Farm Smart:
– redukcja liczby zabiegów nawet o 30% w porównaniu do metody profilaktycznej.
– najwyższa skuteczność preparatów o działaniu kontaktowym wobec młodych stadiów rozwojowych patogenów.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy kontaktowe o działaniu grzybobójczym lub bakteriobójczym, skuteczne w początkowej fazie infekcji.
• Biopestycydy – np. preparaty zawierające substancje wysuszające lub hamujące rozwój strzępek grzybni.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające składniki aktywne o właściwościach ograniczających rozwój patogenów jak krzem, potas, miedź.

Uwaga: Skuteczność interwencyjna ogranicza się do okresu 48–96 godzin od infekcji. Po tym czasie patogeny przenikają do wnętrza rośliny, gdzie środki kontaktowe tracą efektywność.

3. Metoda wyniszczająca (działanie antysporulacyjne)
Stosowana po wystąpieniu widocznych objawów choroby. Celem jest zahamowanie dalszego rozwoju patogena oraz ograniczenie jego rozprzestrzeniania.
Warunek skuteczności – preparaty muszą mieć działanie wgłębne lub systemiczne, aby dotrzeć do patogena rozwijającego się wewnątrz tkanek roślinnych.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy systemiczne lub wgłębne (translaminarne), działające wewnątrz rośliny, w miejscach uszkodzeń i infekcji.
• Biopestycydy – nieliczne preparaty o udokumentowanym działaniu wgłębnym.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające substancje aktywne o działaniu ograniczającym rozwój chorób, które mogą przenikać do wnętrza rośliny poprzez system korzeniowy lub tkanki.