Szara pleśń truskawki

Szara pleśń jest jedną z kluczowych chorób truskawki na świecie, szczególnie groźną w okresie kwitnienia i dojrzewania owoców. Patogen infekuje przede wszystkim kwiaty i owoce, rzadziej liście i ogonki, a straty pojawiają się zarówno przed zbiorem, jak i po zbiorze podczas transportu oraz przechowywania. Choroba ma ogromne znaczenie gospodarcze, ponieważ B. cinerea ma szeroki zakres żywicieli, długi czas przetrwania w środowisku i zdolność do tworzenia infekcji utajonych, które ujawniają się dopiero w czasie dojrzewania owoców lub w łańcuchu chłodniczym. W rezultacie straty jakości i ilości plonu mogą być bardzo wysokie, zwłaszcza w latach wilgotnych i na plantacjach intensywnych

Sprawcą jest grzyb workowy z rodziny Sclerotiniaceae. W stadium bezpłciowym tworzy szarą, pylącą sporulację z konidiami na trzonkach konidialnych, natomiast w stadium płciowym wytwarza apotecja z askosporami. Patogen jest nekrotrofem, który po zainfekowaniu tkanek szybko zabija komórki gospodarza i żywi się obumarłą tkanką. Wytwarza również zwarte, czarne sklerocja, które pełnią funkcję przetrwalników w resztkach roślinnych i glebie.

Biologia i cykl rozwojowy
Patogen zimuje w postaci sklerocjów i grzybni na resztkach roślinnych, w glebie lub na żywych roślinach, a w warunkach szklarniowych potrafi utrzymywać się przez cały rok. Wiosną i przy wysokiej wilgotności wytwarza ogromne ilości zarodników konidialnych, które są łatwo unoszone wiatrem i rozpryskiwane kroplami wody. Kluczowym etapem epidemiologii truskawki są infekcje kwiatów: konidia kiełkują na płatkach i dnie kwiatowym, tworząc często infekcje utajone w młodych tkankach. Objawy ujawniają się później, gdy owoce dojrzewają lub podczas przechowywania. Patogen może też porażać przez mikrourazy skórki owocu, kontakt z już zainfekowanymi jagodami oraz z porażonych działek kielicha i dna kwiatowego.

Źródła infekcji
Główne źródła inokulum to sklerocja i grzybnia na resztkach roślinnych oraz kolonizowane, bezobjawowe tkanki sadzonek i chwastów w otoczeniu pola. Wiele opracowań podkreśla rolę materiału szkółkarskiego jako wektora wprowadzenia B. cinerea na plantację.

Rozprzestrzenianie
Zarodniki konidialne przenosi przede wszystkim wiatr i rozbryzgi deszczu, a w uprawach pod osłonami również ruch powietrza i prace pielęgnacyjne. Patogen łatwo przenosi się z porażonych owoców na zdrowe przez bezpośredni kontakt w zwartej roślinności i w pojemnikach zbiorczych.

Temperatura: infekcjom i rozwojowi sprzyja zakres 18-25°C; w tym przedziale patogen szybko kiełkuje, a rozwój nekrozy jest dynamiczny.
Wilgotność: krytyczna jest wysoka wilgotność względna powietrza, zwykle >80-85%, długotrwałe zwilżenie powierzchni oraz słaba cyrkulacja powietrza.
Czas i tempo rozwoju: pierwsze nekrozy mogą pojawić się już po kilku dniach od infekcji, a przy warunkach sprzyjających dochodzi do gwałtownego rozwoju choroby i masowej sporulacji. Istotne są infekcje utajone z okresu kwitnienia, które ujawniają się w czasie dojrzewania i po zbiorze.
Sezonowość: największe ryzyko przypada na okres kwitnienia i dojrzewania owoców, a także na etap przechowywania przy niedostatecznym chłodzeniu i wysokiej wilgotności w opakowaniu.

Kwiaty i kwiatostany
Drobne, brunatne plamy przechodzące w miejscowe zgorzele; patogen łatwo przerasta z płatków i dna kwiatowego do szypułki, powodując zamieranie całych kwiatostanów. Zakażone działki kielicha i dno kwiatowe skutkują deformacją, brunatnieniem i gniciem rozwijającego się owocu.
Owoce
Na zielonych owocach nekrozy często prowadzą do zasychania. Na dojrzewających i dojrzałych owocach pojawiają się jasnobrązowe, lekko zagłębione plamy, które nie ulegają rozmiękczeniu na mokrą papkę, po czym szybko pokrywają się białą, następnie szarą, pylącą grzybnią z obfitą produkcją zarodników konidialnych. Owoce ulegają zgniliźnie, a infekcja łatwo przechodzi na sąsiednie jagody przez kontakt.
Liście i ogonki liściowe
Rzadziej obserwowane plamy i nekrozy, zwykle w warunkach długotrwałej wilgoci i gęstej roślinności.

• Metody agrotechniczne i higiena uprawy
  Powinna być zapewniona dobra przewiewność plantacji poprzez odpowiednie odległości między roślinami, prześwietlanie i odchwaszczanie, co ogranicza nadmierną wilgotność mikroklimatu.
  Zaleca się stosowanie ściółkowania plantacji, które ogranicza rozpryski wody i rozprzestrzenianie się zarodników z gleby.
  Nawożenie azotem powinno być dostosowane do faktycznych potrzeb roślin, ponieważ jego nadmiar sprzyja bujnemu wzrostowi i zwiększa ryzyko infekcji.
  Nawadnianie kropelkowe jest preferowane; w przypadku stosowania deszczowania powinno być ono wykonywane wyłącznie w godzinach rannych, aby umożliwić szybkie obsychanie roślin.
  Stare, porażone liście powinny być usuwane z plantacji wiosną, a podczas zbiorów należy eliminować również porażone owoce.
  Po zbiorze zaleca się koszenie liści (nie później niż dwa tygodnie po zakończeniu zbiorów) i ich usunięcie, aby zredukować źródła inokulum.
  Owoce powinny być schładzane bezpośrednio po zbiorze, co istotnie ogranicza rozwój choroby podczas transportu i przechowywania.
  Powinna być unikana uprawa odmian bardzo podatnych, takich jak ‘Senga Sengana’, ‘Pegasus’ czy ‘Marmolada’, a preferowana uprawa odmian mniej podatnych, np. ‘Polka’, ‘Honeoye’, ‘Elsanta’, ‘Kent’.
• Metody chemiczne
  Opryskiwania zapobiegawcze powinny być rozpoczynane od fazy kwitnienia (przy około 10% rozwiniętych kwiatów) i kontynuowane do zbioru, w odstępach 5-7 dni, przy uwzględnieniu podatności odmiany, przebiegu pogody i tempa rozwoju kwiatów.
  Na odmianach bardzo podatnych zwykle konieczne jest wykonanie 3-4 zabiegów, natomiast na mniej podatnych 1-2, co roku w okresie kwitnienia.
  Liczba i częstotliwość zabiegów powinna być dostosowywana do warunków pogodowych oraz wieku plantacji.
  Stosowane powinny być rotacyjnie fungicydy o różnych mechanizmach działania (różne grupy FRAC), aby ograniczyć ryzyko powstawania odporności.
• Metody biologiczne i alternatywne
  W integrowanych programach ochrony coraz częściej uwzględnia się preparaty biologiczne na bazie Bacillus amyloliquefaciens, Aureobasidium pullulans czy Clonostachys rosea. Ich skuteczność zależy od warunków środowiskowych i właściwego wkomponowania w strategię ochrony.
  Coraz większą uwagę poświęca się także zastosowaniu powłok ochronnych i preparatów naturalnych w okresie pozbiorczym, które w połączeniu z chłodzeniem owoców wydłużają ich trwałość handlową.

1. Chemiczne środki ochrony roślin

To zarejestrowane produkty do ochrony roślin, charakteryzujące się okresem karencji oraz możliwością pozostawiania pozostałości substancji aktywnych. Najczęściej są to fungicydy, głównie skuteczne wobec patogenów grzybowych. Zasadniczo nie działają na bakterie i wirusy.

Podział ze względu na sposób działania:

• Środki kontaktowe (powierzchniowe) – pokrywają powierzchnię roślin, nie wnikając do wnętrza. Działają tylko tam, gdzie zostały naniesione, przez co są narażone na spłukiwanie i degradację. Ich skuteczność zwiększa się poprzez stosowanie adiuwantów.
• Środki wgłębne (translaminarne) – częściowo wnikają w tkanki rośliny, zwykle przez aparaty szparkowe, lecz działają tylko w miejscu aplikacji.
• Środki systemiczne – przenikają do wnętrza rośliny i są transportowane wraz z sokami, co pozwala na ochronę także części, które nie były bezpośrednio opryskane. Mogą być stosowane dolistnie lub przez system korzeniowy (z fertygacją). Często mają wydłużony okres karencji.

2. Biopestycydy (biologiczne środki ochrony roślin)
To preparaty często dopuszczone do produkcji ekologicznej, zwykle o bardzo krótkim lub zerowym okresie karencji i bez pozostałości, zawierają:
– mikroorganizmy (szczepy bakterii, grzybów, drożdży),
– ekstrakty roślinne,
– naturalne olejki,
– związki mineralne (jak wodorowęglan potasu).

Ze względu na sposób działania w grupie biopestycydów wyróżniono preparaty:
– kontaktowe – mikroorganizmy tworzą barierę mikrobiologiczną, konkurują z patogenami (tzw. efekt „zajętego krzesła”) lub wytwarzają metabolity zwalczające patogeny. Ich działanie jest zależne od czynników zewnętrznych (UV, deszcz).
– wgłębne (translaminarne) – dotyczy nielicznych naturalnych preparatów, które przenikają płytko w tkanki.
– systemiczne – bardzo rzadkie wśród biopestycydów, mogą występować tylko przy określonych formulacjach, głównie dostarczanych przez system korzeniowy.

3. Biostymulatory
Choć biostymulatory nie są środkami ochrony roślin, mogą pośrednio ograniczać rozwój chorób, wzmacniając odporność roślin na stresy biotyczne (patogeny) i abiotyczne (warunki środowiskowe).

Wśród biostymulatorów wyróżniono dwa rodzaje:

• Mikrobiologiczne – działają kontaktowo, poprzez zasiedlanie powierzchni roślin i konkurencję z patogenami.
• Niemikrobiologiczne – mogą działać kontaktowo, wgłębnie i systemicznie (najczęściej przy aplikacji przez system korzeniowy, np. fertygację). Do tej grupy należy zaliczyć Agro ECA Protect.

4. Nawozy o działaniu wspierającym zdrowotność
Niektóre nawozy wykazują działanie ograniczające choroby, choć formalnie nie są ŚOR. Przykładem są:

• nawozy miedziowe i srebrne (działanie kontaktowe i odkażające),
• wodorowęglan potasu, sodu (działanie powierzchniowe, zmieniające pH na niekorzystne dla patogenów).

Działają: kontaktowo, czasem wgłębne, systemiczne głównie przy aplikacji do gleby.

5. Preparaty mikrobiologiczne zarejestrowane jako nawozy
Podobnie jak biopestycydy mikrobiologiczne, działają wyłącznie kontaktowo, kolonizując powierzchnie roślin i tworząc barierę biologiczną przeciw patogenom (tzw. efekt „zajętego krzesła” lub wytwarzają metabolity/enzymy).

Skuteczna ochrona roślin przed chorobami opiera się na dostosowaniu strategii działania do fazy rozwoju patogena. Wyróżniamy trzy główne metody stosowania preparatów ograniczających i zwalczających choroby.

1. Metoda zapobiegawcza (profilaktyczna)
Polega na cyklicznym stosowaniu preparatów ochronnych jeszcze przed kontaktem patogena z rośliną oraz przed rozpoczęciem infekcji.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin (ŚOR) – głównie fungicydy zapobiegawcze, które inaktywują inokulum patogena, uniemożliwiając kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślinnych. Skuteczność zależy od odporności substancji aktywnej na zmywanie oraz zdolności przemieszczania się do nowych przyrostów rośliny.
• Preparaty mikrobiologiczne (biopestycydy, biostymulatory mikrobiologiczne, nawozy mikrobiologiczne) – działają przez zasiedlanie powierzchni rośliny lub strefy korzeniowej, tworząc barierę mikrobiologiczną oraz wytwarzając metabolity i enzymy hamujące rozwój patogenów.
• Nawozy nieorganiczne o działaniu wspierającym zdrowotność – jak nawozy miedziowe lub potasowe, wykazujące działanie ograniczające rozwój patogenów poprzez bezpośredni kontakt i zmianę warunków środowiskowych na niekorzystne dla rozwoju chorób.

2. Metoda interwencyjna
Polega na zastosowaniu preparatów bezpośrednio po rozpoczęciu infekcji, ale przed pojawieniem się widocznych objawów chorobowych. Staje się coraz powszechniejsza dzięki precyzyjnym systemom monitoringu infekcji, takich jak Farm Smart, który umożliwia wykonanie zabiegu we właściwym momencie, zanim pojawią się objawy chorobowe na roślinie.
Korzyści wynikające ze stosowania ochrony na podstawie systemu Farm Smart:
– redukcja liczby zabiegów nawet o 30% w porównaniu do metody profilaktycznej.
– najwyższa skuteczność preparatów o działaniu kontaktowym wobec młodych stadiów rozwojowych patogenów.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy kontaktowe o działaniu grzybobójczym lub bakteriobójczym, skuteczne w początkowej fazie infekcji.
• Biopestycydy – np. preparaty zawierające substancje wysuszające lub hamujące rozwój strzępek grzybni.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające składniki aktywne o właściwościach ograniczających rozwój patogenów jak krzem, potas, miedź.

Uwaga: Skuteczność interwencyjna ogranicza się do okresu 48–96 godzin od infekcji. Po tym czasie patogeny przenikają do wnętrza rośliny, gdzie środki kontaktowe tracą efektywność.

3. Metoda wyniszczająca (działanie antysporulacyjne)
Stosowana po wystąpieniu widocznych objawów choroby. Celem jest zahamowanie dalszego rozwoju patogena oraz ograniczenie jego rozprzestrzeniania.
Warunek skuteczności – preparaty muszą mieć działanie wgłębne lub systemiczne, aby dotrzeć do patogena rozwijającego się wewnątrz tkanek roślinnych.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy systemiczne lub wgłębne (translaminarne), działające wewnątrz rośliny, w miejscach uszkodzeń i infekcji.
• Biopestycydy – nieliczne preparaty o udokumentowanym działaniu wgłębnym.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające substancje aktywne o działaniu ograniczającym rozwój chorób, które mogą przenikać do wnętrza rośliny poprzez system korzeniowy lub tkanki.