Zaraza ogniowa

Zaraza ogniowa to bardzo groźna, bakteryjna choroba roślin sadowniczych. Jest uznawana za jedną z najgroźniejszych chorób drzew ziarnkowych i należy do chorób kwarantannowych w szkółkach materiału rozmnożeniowego. Jej wystąpienie może powodować bardzo duże straty gospodarcze. Charakteryzuje się gwałtownym rozwojem i objawami przypominającymi spalenie roślin. Zwalczanie jej jest trudne, dlatego kluczową rolę odgrywa profilaktyka, szybkie reagowanie na pierwsze ogniska choroby oraz rygorystyczne przestrzeganie zasad fitosanitarnych.
Choroba najczęściej atakuje jabłonie, grusze i pigwy, rzadziej pojawia się na malinie i drzewach pestkowych. Może także silnie porażać rośliny dziko rosnące, takie jak głóg, jarząb, irga, świdośliwa czy ognik, które stanowią dodatkowe źródło infekcji.

Erwinia amylovora to bakteria gram ujemna, poruszająca się dzięki licznym rzęskom rozmieszczonym na całej powierzchni komórki.
Kształt i wielkość: pałeczka o długości około 2,5 μm, szerokości około 0,6 do 1,2 μm.
Tkanki zasiedlane: żywe tkanki drzew, przede wszystkim krótkopędy oraz młode pędy, w których może się utrzymywać i przetrwać zimę.

Biologia i cykl rozwojowy
Zimowanie – bakteria przetrzymuje okres niekorzystny w porażonych, ale wciąż żywych pędach drzew, szczególnie w krótkopędach.
Wiosną wraz z ociepleniem i wzrostem wilgotności zaczyna się intensywnie dzielić, optymalnie w temperaturze około 20 do 24°C, liczebność populacji może się podwajać w ciągu kilku godzin. Patogen wnika do rośliny przez naturalne otwory i uszkodzenia, w tym miodniki, szparki, przetchlinki, rany mechaniczne. Po zakażeniu kwiatów bakterie szybko przechodzą do zawiązków owoców, następnie wnikają do krótkopędów i dalej do gałęzi, poruszają się w tkance przewodzącej, co prowadzi do porażenia systemicznego. Na porażonych pędach i owocach tworzą się krople szarobiałego, lepkiego wycieku bakteryjnego, które zawierają ogromne ilości komórek i stanowią ważny materiał zakaźny.

Źródła infekcji
Tkanki żywe porażonych drzew – przezimowane ogniska w krótkopędach i pędach to główne źródło infekcji pierwotnych wiosną.
Zakażone kwiaty i zawiązki – po pierwszych infekcjach stanowią zasób bakterii dla kolejnych zakażeń w sezonie.
Rośliny dziko rosnące – ważne rezerwuary patogenu w naszych warunkach, szczególnie głogi oraz inne gatunki z rodziny różowatych.

Rozprzestrzenianie patogenu
Na krótkie dystanse w sadzie: krople wycieku przenoszone mechanicznie, rozbryzgi deszczu, prace pielęgnacyjne.
Wektory biologiczne: owady odwiedzające kwiaty przenoszą bakterie na kwiaty sąsiednich drzew, możliwy udział ptaków.
Czynniki abiotyczne: wiatr i prądy powietrza, woda opadowa oraz spływy powierzchniowe ułatwiają transport patogenu na większe odległości, szczególnie podczas deszczowej pogody.

• Optymalna temperatura rozwoju bakterii: 20-24°C.
• Wysoka wilgotność powietrza znacząco sprzyja szybkiemu namnażaniu się bakterii. W korzystnych warunkach populacja bakterii może podwajać się w ciągu kilku godzin.
• Termin występowania: pierwsze objawy pojawiają się zazwyczaj w fazie kwitnienia drzew. Choroba rozwija się gwałtownie wiosną i latem, zwłaszcza po okresach deszczowej pogody.
• Tempo rozwoju: bakterie szybko rozprzestrzeniają się w tkankach roślinnych, prowadząc do systemicznego porażenia całych drzew. Nie rozwijają się w martwej tkance.

Kwiaty
Pierwsze symptomy choroby pojawiają się na kwiatach – brunatnieją i zamierają, często nie opadają, tylko pozostają na drzewie.
Zawiązki owoców
Po zakażeniu jabłka i gruszki stają się czarnobrunatne, marszczą się i również pozostają na drzewie, przypominając spalone owoce. Później w miejscach brunatnych przebarwień tkanka gnije, tworzą się wodniste plamy, a na powierzchni widoczny bywa szarobiały wyciek bakteryjny.
Pędy i liście
Młode pędy brunatnieją i zasychają, jednak nie opadają. Często przybierają charakterystyczny kształt „pastorału” (wygięcie w dół). Liście stają się czarne lub brunatne, zasychają, ale pozostają na gałęzi, sprawiając wrażenie spalonych
Tkanki drzew
W miejscach infekcji widoczne są nekrotyczne, zagłębione plamy wyraźnie oddzielone od zdrowej tkanki. Z chorych owoców bakterie wnikają do krótkopędów, a następnie do gałęzi.

Zaraza ogniowa jest chorobą kwarantannową, dlatego profilaktyka ma kluczowe znaczenie.

• Działania w szkółkach i sadach
  W regionach zagrożonych chorobą nie należy zakładać szkółek jabłoni, gruszy, pigwy i innych wrażliwych gatunków.
  W szkółkach zagrożonych wskazane jest lekkie zakwaszenie gleby (pH 5,5-6,5).
  Usuwać dziko rosnące rośliny żywicielskie, takie jak głóg, jarząb czy irga.
• Dobór odmian
  W rejonach o dużym zagrożeniu unikać uprawy podatnych odmian jabłoni (‘Idared’, ‘Jonatan’, ‘Szampion’, ‘Gloster’, ‘James Grieve’, ‘Spartan’) i grusz (‘Bonkreta Williamsa’, ‘Paryżanka’, ‘Komisówka’, ‘General Leclerc’).
• Zabiegi sanitarne
  Wycinanie chorych części roślin (z zachowaniem zapasu zdrowej tkanki) może ograniczyć rozprzestrzenianie choroby, o ile nie doszło jeszcze do systemicznego porażenia drzewa.
  Porażone drzewa trzeba usuwać z sadu, szczególnie tam, gdzie choroba wystąpiła po raz pierwszy. Wskazane jest karczowanie roślin sąsiadujących, które mogą być źródłem infekcji.

1. Chemiczne środki ochrony roślin

To zarejestrowane produkty do ochrony roślin, charakteryzujące się okresem karencji oraz możliwością pozostawiania pozostałości substancji aktywnych. Najczęściej są to fungicydy, głównie skuteczne wobec patogenów grzybowych. Zasadniczo nie działają na bakterie i wirusy.

Podział ze względu na sposób działania:

• Środki kontaktowe (powierzchniowe) – pokrywają powierzchnię roślin, nie wnikając do wnętrza. Działają tylko tam, gdzie zostały naniesione, przez co są narażone na spłukiwanie i degradację. Ich skuteczność zwiększa się poprzez stosowanie adiuwantów.
• Środki wgłębne (translaminarne) – częściowo wnikają w tkanki rośliny, zwykle przez aparaty szparkowe, lecz działają tylko w miejscu aplikacji.
• Środki systemiczne – przenikają do wnętrza rośliny i są transportowane wraz z sokami, co pozwala na ochronę także części, które nie były bezpośrednio opryskane. Mogą być stosowane dolistnie lub przez system korzeniowy (z fertygacją). Często mają wydłużony okres karencji.

2. Biopestycydy (biologiczne środki ochrony roślin)
To preparaty często dopuszczone do produkcji ekologicznej, zwykle o bardzo krótkim lub zerowym okresie karencji i bez pozostałości, zawierają:
– mikroorganizmy (szczepy bakterii, grzybów, drożdży),
– ekstrakty roślinne,
– naturalne olejki,
– związki mineralne (jak wodorowęglan potasu).

Ze względu na sposób działania w grupie biopestycydów wyróżniono preparaty:
– kontaktowe – mikroorganizmy tworzą barierę mikrobiologiczną, konkurują z patogenami (tzw. efekt „zajętego krzesła”) lub wytwarzają metabolity zwalczające patogeny. Ich działanie jest zależne od czynników zewnętrznych (UV, deszcz).
– wgłębne (translaminarne) – dotyczy nielicznych naturalnych preparatów, które przenikają płytko w tkanki.
– systemiczne – bardzo rzadkie wśród biopestycydów, mogą występować tylko przy określonych formulacjach, głównie dostarczanych przez system korzeniowy.

3. Biostymulatory
Choć biostymulatory nie są środkami ochrony roślin, mogą pośrednio ograniczać rozwój chorób, wzmacniając odporność roślin na stresy biotyczne (patogeny) i abiotyczne (warunki środowiskowe).

Wśród biostymulatorów wyróżniono dwa rodzaje:

• Mikrobiologiczne – działają kontaktowo, poprzez zasiedlanie powierzchni roślin i konkurencję z patogenami.
• Niemikrobiologiczne – mogą działać kontaktowo, wgłębnie i systemicznie (najczęściej przy aplikacji przez system korzeniowy, np. fertygację). Do tej grupy należy zaliczyć Agro ECA Protect.

4. Nawozy o działaniu wspierającym zdrowotność
Niektóre nawozy wykazują działanie ograniczające choroby, choć formalnie nie są ŚOR. Przykładem są:

• nawozy miedziowe i srebrne (działanie kontaktowe i odkażające),
• wodorowęglan potasu, sodu (działanie powierzchniowe, zmieniające pH na niekorzystne dla patogenów).

Działają: kontaktowo, czasem wgłębne, systemiczne głównie przy aplikacji do gleby.

5. Preparaty mikrobiologiczne zarejestrowane jako nawozy
Podobnie jak biopestycydy mikrobiologiczne, działają wyłącznie kontaktowo, kolonizując powierzchnie roślin i tworząc barierę biologiczną przeciw patogenom (tzw. efekt „zajętego krzesła” lub wytwarzają metabolity/enzymy).

Skuteczna ochrona roślin przed chorobami opiera się na dostosowaniu strategii działania do fazy rozwoju patogena. Wyróżniamy trzy główne metody stosowania preparatów ograniczających i zwalczających choroby.

1. Metoda zapobiegawcza (profilaktyczna)
Polega na cyklicznym stosowaniu preparatów ochronnych jeszcze przed kontaktem patogena z rośliną oraz przed rozpoczęciem infekcji.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin (ŚOR) – głównie fungicydy zapobiegawcze, które inaktywują inokulum patogena, uniemożliwiając kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślinnych. Skuteczność zależy od odporności substancji aktywnej na zmywanie oraz zdolności przemieszczania się do nowych przyrostów rośliny.
• Preparaty mikrobiologiczne (biopestycydy, biostymulatory mikrobiologiczne, nawozy mikrobiologiczne) – działają przez zasiedlanie powierzchni rośliny lub strefy korzeniowej, tworząc barierę mikrobiologiczną oraz wytwarzając metabolity i enzymy hamujące rozwój patogenów.
• Nawozy nieorganiczne o działaniu wspierającym zdrowotność – jak nawozy miedziowe lub potasowe, wykazujące działanie ograniczające rozwój patogenów poprzez bezpośredni kontakt i zmianę warunków środowiskowych na niekorzystne dla rozwoju chorób.

2. Metoda interwencyjna
Polega na zastosowaniu preparatów bezpośrednio po rozpoczęciu infekcji, ale przed pojawieniem się widocznych objawów chorobowych. Staje się coraz powszechniejsza dzięki precyzyjnym systemom monitoringu infekcji, takich jak Farm Smart, który umożliwia wykonanie zabiegu we właściwym momencie, zanim pojawią się objawy chorobowe na roślinie.
Korzyści wynikające ze stosowania ochrony na podstawie systemu Farm Smart:
– redukcja liczby zabiegów nawet o 30% w porównaniu do metody profilaktycznej.
– najwyższa skuteczność preparatów o działaniu kontaktowym wobec młodych stadiów rozwojowych patogenów.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy kontaktowe o działaniu grzybobójczym lub bakteriobójczym, skuteczne w początkowej fazie infekcji.
• Biopestycydy – np. preparaty zawierające substancje wysuszające lub hamujące rozwój strzępek grzybni.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające składniki aktywne o właściwościach ograniczających rozwój patogenów jak krzem, potas, miedź.

Uwaga: Skuteczność interwencyjna ogranicza się do okresu 48–96 godzin od infekcji. Po tym czasie patogeny przenikają do wnętrza rośliny, gdzie środki kontaktowe tracą efektywność.

3. Metoda wyniszczająca (działanie antysporulacyjne)
Stosowana po wystąpieniu widocznych objawów choroby. Celem jest zahamowanie dalszego rozwoju patogena oraz ograniczenie jego rozprzestrzeniania.
Warunek skuteczności – preparaty muszą mieć działanie wgłębne lub systemiczne, aby dotrzeć do patogena rozwijającego się wewnątrz tkanek roślinnych.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy systemiczne lub wgłębne (translaminarne), działające wewnątrz rośliny, w miejscach uszkodzeń i infekcji.
• Biopestycydy – nieliczne preparaty o udokumentowanym działaniu wgłębnym.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające substancje aktywne o działaniu ograniczającym rozwój chorób, które mogą przenikać do wnętrza rośliny poprzez system korzeniowy lub tkanki.