Rdza gruszy

Rdza gruszy to groźna i coraz powszechniej występująca choroba grzybowa grusz (Pyrus communis L.), której sprawcą jest pasożytniczy grzyb Gymnosporangium sabinae.
Choroba ma charakter dwudomowy, co oznacza, że do pełnego cyklu rozwojowego wymaga dwóch różnych żywicieli – gruszy i jałowca (głównie jałowiec sabiński Juniperus sabina).
Choroba występuje w całej Europie, w tym szeroko w Polsce, zwłaszcza w rejonach, gdzie w pobliżu sadów gruszowych rosną jałowce ozdobne lub dziko rosnące.
Rdza powoduje osłabienie wzrostu drzew, przedwczesne opadanie liści, obniżenie mrozoodporności oraz spadek plonowania. W latach sprzyjających rozwojowi patogenu może prowadzić do znacznych strat w uprawach deserowych i towarowych.

Patogenem jest grzyb podstawkowy (Basidiomycota) – Gymnosporangium sabinae.
To grzyb rdzy dwudomowej, niepełnocyklowej, u którego w cyklu rozwojowym występują spermogonia, ecja i telia, natomiast brak jest urediniospor (zarodników letnich).

Biologia i cykl rozwojowy
Grzyb zimuje w postaci grzybni i teliów na pędach jałowca sabińskiego (Juniperus sabina). Wiosną, w warunkach wilgotnych, telia pęcznieją i tworzą charakterystyczne pomarańczowobrązowe, galaretowate wyrostki zawierające zarodniki podstawkowe (bazydiospory).
Zarodniki te przenoszone są przez wiatr na liście gruszy, gdzie dokonują infekcji.
Na gruszy grzyb wytwarza czarne spermogonia (zarodniki płciowe) po górnej stronie liścia oraz żółtawe ecja (kubki ecjalne) po stronie dolnej.
Po okresie inkubacji (13-18 dni) pojawiają się widoczne objawy – jaskrawe plamy rdzawe.

Źródło infekcji
Porażone jałowce (szczególnie Juniperus sabina, J. chinensis i J. virginiana) – z nich uwalniają się zarodniki infekujące grusze w okresie wiosennym.

Rozprzestrzenianie
Zarodniki są roznoszone przez wiatr i deszcz na duże odległości (nawet kilka kilometrów). Na gruszy infekcja występuje tylko raz w sezonie – nie tworzą się infekcje wtórne.

Gymnosporangium sabinae wymaga dwóch żywicieli:

• jałowiec sabiński – forma telialna (zimowanie i wytwarzanie zarodników podstawkowych),
• grusza – forma ecjalna (infekcja i wytwarzanie zarodników wiosennych).

Cykl infekcyjny trwa około 4 miesięcy, a każda faza rozwoju grzyba jest ściśle związana z warunkami pogodowymi.

Rozwojowi choroby sprzyjają:

• temperatura: 10-20°C (optymalna dla kiełkowania zarodników bazydialnych),
• wysoka wilgotność powietrza, deszczowa wiosna, mgły i rosa,
• bliskość jałowców sabińskich, będących żywicielem pośrednim.

Patogen jest aktywny od kwietnia do czerwca, kiedy zarodniki z jałowców infekują grusze.
Na jałowcach brunatnożółte telia (skupienia zarodników zimujących) pojawiają się wiosną po kilku dniach deszczu i utrzymują się przez wiele tygodni.
W ciągu lata rozwijają się ecja na liściach gruszy, a jesienią grzyb kończy cykl, przenosząc się ponownie na jałowce.
Patogen nie zimuje na gruszy, lecz wyłącznie na jałowcach.

Na liściach gruszy
Pierwsze objawy pojawiają się na młodych liściach wiosną w postaci jaskrawopomarańczowych plam o różnej wielkości.
Zainfekowana tkanka grubieje, twardnieje i sztywnieje, a z czasem ciemnieje.
Na górnej stronie liścia widoczne są drobne, czarne punkciki – spermogonia, w których powstają pyknospory.
Latem, po spodniej stronie liści, pojawiają się żółte, stożkowate wyrostki (ecja) o średnicy około 1 mm i wysokości 3-4 mm, zawierające zarodniki ecjalne.
W silnych infekcjach liście opadają przedwcześnie, co osłabia drzewa i obniża plonowanie.

Na owocach i pędach gruszy
Na owocach i ogonkach liściowych mogą tworzyć się twarde, pomarańczowe, lekko wyniesione plamy.
Pędy porażonych grusz czasem ulegają deformacji, pęknięciom i brunatnieniu kory.
Porażone miejsca stanowią wrota infekcji dla innych patogenów.

Na jałowcach (żywiciel pośredni)
Widoczne są zgrubienia i nabrzmienia pędów, z których wiosną wyrastają galaretowate, brunatnopomarańczowe wyrostki telialne – charakterystyczny objaw rozpoznawczy tej rdzy.

• Metody agrotechniczne i profilaktyczne

Nie sadzić grusz w sąsiedztwie jałowców (szczególnie Juniperus sabina, J. chinensis, J. virginiana).
Usuwać i niszczyć porażone pędy jałowców, na których zimuje patogen.
Unikać odmian gruszy szczególnie podatnych na rdzę.
Prawidłowe cięcie drzew i zapewnienie przewiewności korony ogranicza wilgotność, a tym samym ryzyko infekcji.

• Metody chemiczne

Opryski ochronne wykonuje się w okresie nabrzmiewania pąków i po kwitnieniu – fungicydami skutecznymi przeciwko parchowi gruszy (np. preparaty zawierające difenokonazol, tebukonazol lub kaptan).

Zabiegi powtarza się zgodnie z programem ochrony, szczególnie w regionach o dużym zagrożeniu.

• Znaczenie ochrony integrowanej

Stosowanie fungicydów tylko w razie konieczności.
Monitorowanie obecności jałowców w pobliżu sadu.
Współdziałanie metod biologicznych, agrotechnicznych i chemicznych w celu ograniczenia presji patogenu.

1. Chemiczne środki ochrony roślin

To zarejestrowane produkty do ochrony roślin, charakteryzujące się okresem karencji oraz możliwością pozostawiania pozostałości substancji aktywnych. Najczęściej są to fungicydy, głównie skuteczne wobec patogenów grzybowych. Zasadniczo nie działają na bakterie i wirusy.

Podział ze względu na sposób działania:

• Środki kontaktowe (powierzchniowe) – pokrywają powierzchnię roślin, nie wnikając do wnętrza. Działają tylko tam, gdzie zostały naniesione, przez co są narażone na spłukiwanie i degradację. Ich skuteczność zwiększa się poprzez stosowanie adiuwantów.
• Środki wgłębne (translaminarne) – częściowo wnikają w tkanki rośliny, zwykle przez aparaty szparkowe, lecz działają tylko w miejscu aplikacji.
• Środki systemiczne – przenikają do wnętrza rośliny i są transportowane wraz z sokami, co pozwala na ochronę także części, które nie były bezpośrednio opryskane. Mogą być stosowane dolistnie lub przez system korzeniowy (z fertygacją). Często mają wydłużony okres karencji.

2. Biopestycydy (biologiczne środki ochrony roślin)
To preparaty często dopuszczone do produkcji ekologicznej, zwykle o bardzo krótkim lub zerowym okresie karencji i bez pozostałości, zawierają:
– mikroorganizmy (szczepy bakterii, grzybów, drożdży),
– ekstrakty roślinne,
– naturalne olejki,
– związki mineralne (jak wodorowęglan potasu).

Ze względu na sposób działania w grupie biopestycydów wyróżniono preparaty:
– kontaktowe – mikroorganizmy tworzą barierę mikrobiologiczną, konkurują z patogenami (tzw. efekt „zajętego krzesła”) lub wytwarzają metabolity zwalczające patogeny. Ich działanie jest zależne od czynników zewnętrznych (UV, deszcz).
– wgłębne (translaminarne) – dotyczy nielicznych naturalnych preparatów, które przenikają płytko w tkanki.
– systemiczne – bardzo rzadkie wśród biopestycydów, mogą występować tylko przy określonych formulacjach, głównie dostarczanych przez system korzeniowy.

3. Biostymulatory
Choć biostymulatory nie są środkami ochrony roślin, mogą pośrednio ograniczać rozwój chorób, wzmacniając odporność roślin na stresy biotyczne (patogeny) i abiotyczne (warunki środowiskowe).

Wśród biostymulatorów wyróżniono dwa rodzaje:

• Mikrobiologiczne – działają kontaktowo, poprzez zasiedlanie powierzchni roślin i konkurencję z patogenami.
• Niemikrobiologiczne – mogą działać kontaktowo, wgłębnie i systemicznie (najczęściej przy aplikacji przez system korzeniowy, np. fertygację). Do tej grupy należy zaliczyć Agro ECA Protect.

4. Nawozy o działaniu wspierającym zdrowotność
Niektóre nawozy wykazują działanie ograniczające choroby, choć formalnie nie są ŚOR. Przykładem są:

• nawozy miedziowe i srebrne (działanie kontaktowe i odkażające),
• wodorowęglan potasu, sodu (działanie powierzchniowe, zmieniające pH na niekorzystne dla patogenów).

Działają: kontaktowo, czasem wgłębne, systemiczne głównie przy aplikacji do gleby.

5. Preparaty mikrobiologiczne zarejestrowane jako nawozy
Podobnie jak biopestycydy mikrobiologiczne, działają wyłącznie kontaktowo, kolonizując powierzchnie roślin i tworząc barierę biologiczną przeciw patogenom (tzw. efekt „zajętego krzesła” lub wytwarzają metabolity/enzymy).

Skuteczna ochrona roślin przed chorobami opiera się na dostosowaniu strategii działania do fazy rozwoju patogena. Wyróżniamy trzy główne metody stosowania preparatów ograniczających i zwalczających choroby.

1. Metoda zapobiegawcza (profilaktyczna)
Polega na cyklicznym stosowaniu preparatów ochronnych jeszcze przed kontaktem patogena z rośliną oraz przed rozpoczęciem infekcji.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin (ŚOR) – głównie fungicydy zapobiegawcze, które inaktywują inokulum patogena, uniemożliwiając kiełkowanie zarodników oraz penetrację tkanek roślinnych. Skuteczność zależy od odporności substancji aktywnej na zmywanie oraz zdolności przemieszczania się do nowych przyrostów rośliny.
• Preparaty mikrobiologiczne (biopestycydy, biostymulatory mikrobiologiczne, nawozy mikrobiologiczne) – działają przez zasiedlanie powierzchni rośliny lub strefy korzeniowej, tworząc barierę mikrobiologiczną oraz wytwarzając metabolity i enzymy hamujące rozwój patogenów.
• Nawozy nieorganiczne o działaniu wspierającym zdrowotność – jak nawozy miedziowe lub potasowe, wykazujące działanie ograniczające rozwój patogenów poprzez bezpośredni kontakt i zmianę warunków środowiskowych na niekorzystne dla rozwoju chorób.

2. Metoda interwencyjna
Polega na zastosowaniu preparatów bezpośrednio po rozpoczęciu infekcji, ale przed pojawieniem się widocznych objawów chorobowych. Staje się coraz powszechniejsza dzięki precyzyjnym systemom monitoringu infekcji, takich jak Farm Smart, który umożliwia wykonanie zabiegu we właściwym momencie, zanim pojawią się objawy chorobowe na roślinie.
Korzyści wynikające ze stosowania ochrony na podstawie systemu Farm Smart:
– redukcja liczby zabiegów nawet o 30% w porównaniu do metody profilaktycznej.
– najwyższa skuteczność preparatów o działaniu kontaktowym wobec młodych stadiów rozwojowych patogenów.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy kontaktowe o działaniu grzybobójczym lub bakteriobójczym, skuteczne w początkowej fazie infekcji.
• Biopestycydy – np. preparaty zawierające substancje wysuszające lub hamujące rozwój strzępek grzybni.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające składniki aktywne o właściwościach ograniczających rozwój patogenów jak krzem, potas, miedź.

Uwaga: Skuteczność interwencyjna ogranicza się do okresu 48–96 godzin od infekcji. Po tym czasie patogeny przenikają do wnętrza rośliny, gdzie środki kontaktowe tracą efektywność.

3. Metoda wyniszczająca (działanie antysporulacyjne)
Stosowana po wystąpieniu widocznych objawów choroby. Celem jest zahamowanie dalszego rozwoju patogena oraz ograniczenie jego rozprzestrzeniania.
Warunek skuteczności – preparaty muszą mieć działanie wgłębne lub systemiczne, aby dotrzeć do patogena rozwijającego się wewnątrz tkanek roślinnych.

Stosowane środki:

• Chemiczne środki ochrony roślin – fungicydy systemiczne lub wgłębne (translaminarne), działające wewnątrz rośliny, w miejscach uszkodzeń i infekcji.
• Biopestycydy – nieliczne preparaty o udokumentowanym działaniu wgłębnym.
• Biostymulatory niemikrobiologiczne oraz nawozy nieorganiczne – zawierające substancje aktywne o działaniu ograniczającym rozwój chorób, które mogą przenikać do wnętrza rośliny poprzez system korzeniowy lub tkanki.